Секоја трета личност во регионот што ќе ја изгуби работата е подготвена за сивата економија
Ова значи дека главната причина за сивата економија во системот можеби во царинската или даночната политика, акцизите и давачките?
„Еден од двата главни двигатели на работата на сивиот пазар е релативно високото даночно оптоварување на трудот. Даночниот клин (процент на даноци во вкупната цена на трудот) во сите земји во регионот е поголем од просекот на ОЕЦД. Резултатот од таквата даночна политика е да ги убеди работодавачите да ги намалат трошоците за работна сила, а на работниците да ги зголемат личните примања. Нашите откритија покажуваат дека 40 проценти од граѓаните наведуваат дека причината за неформалното вработување е инсистирање на работодавачот за исплата на непријавени плати, додека 36 проценти од населението во регионот сметаат дека непријавувањето на вработувањето служи како стратегија за зголемување на личните примања. Ако сакаме да ги зголемиме формалните вработувања и да ги намалиме стимулациите за да избегнеме плаќање данок на труд, владите треба да размислат за намалување на даночниот клин на платите на работниците од сегашното ниво на процент поблизу до просекот на ОЕЦД, додаде Муховиќ.
Акцизи на тутунот
Акцизите за цигарите и тутунските производи се синоним за сивата економија во регион каде процентот на пушачи не е занемарлив. Државите ги потчинуваат своите акцизни политики на барањата на европските бирократи, а не на стандардот на граѓаните. Резултатот е зголемување на криминалот и значителна загуба на приходот.
„Кога го набљудуваме оданочувањето на потрошувачката на акцизни добра, даноците сочинуваат повеќе од 3/4 од крајната цена на цигарите во сите земји во регионот. Даноците и акцизите го сочинуваат најголемиот дел од малопродажната цена на цигарите во БиХ, а најнискиот во Црна Гора. Наша препорака е земјите, при усогласување на нивото на акцизи со ЕУ, да посветат внимание на брзината и моделот на усогласување, постигнувајќи ги посакуваните резултати и да избегнуваат несакани ефекти, преку постојана систематска проценка на достапноста на акцизните добра според стандардите на ЕУ “, порача Адис Муховиќ.
Набљудувајќи ја особено Босна и Херцеговина, доминираат трговскиот сектор (малопродажба и трговија на големо), градежништво, производство, транспорт и складирање и поправка на автомобили и други поправки, како и шиење и производство на обувки и облека, како и сектор на услуги поврзани со домашни работи и градинарство.
„Иако е тешко да се најде најниската заедничка содржина за вакви разновидни сектори, може да се шпекулира дека појавата на неформални облици на работа е позастапена во области со пониско платени работни места за кои не се потребни софистицирани вештини и повисоко ниво на образование. Со оглед на сегашната политика за оданочување на платите, односно високиот данок на плати, трошоците за вработување на работници со пониско ниво на вештина се релативно високи за работодавачот, додека работникот има релативно ниски примања, што ги охрабрува двете страни да не изјавуваат дел или цела договорена награда за работа.
Акцизите за цигарите и тутунските производи се синоним за сивата економија во регион каде процентот на пушачи не е занемарлив. Државите ги потчинуваат своите акцизни политики на барањата на европските бирократи, а не на стандардот на граѓаните. Резултатот е зголемување на криминалот и значителна загуба на приходот.
„Кога го набљудуваме оданочувањето на потрошувачката на акцизни добра, даноците сочинуваат повеќе од 3/4 од крајната цена на цигарите во сите земји во регионот. Даноците и акцизите го сочинуваат најголемиот дел од малопродажната цена на цигарите во БиХ, а најнискиот во Црна Гора. Наша препорака е земјите, при усогласување на нивото на акцизи со ЕУ, да посветат внимание на брзината и моделот на усогласување, постигнувајќи ги посакуваните резултати и да избегнуваат несакани ефекти, преку постојана систематска проценка на достапноста на акцизните добра според стандардите на ЕУ “, порача Адис Муховиќ.
Набљудувајќи ја особено Босна и Херцеговина, доминираат трговскиот сектор (малопродажба и трговија на големо), градежништво, производство, транспорт и складирање и поправка на автомобили и други поправки, како и шиење и производство на обувки и облека, како и сектор на услуги поврзани со домашни работи и градинарство.
„Иако е тешко да се најде најниската заедничка содржина за вакви разновидни сектори, може да се шпекулира дека појавата на неформални облици на работа е позастапена во области со пониско платени работни места за кои не се потребни софистицирани вештини и повисоко ниво на образование. Со оглед на сегашната политика за оданочување на платите, односно високиот данок на плати, трошоците за вработување на работници со пониско ниво на вештина се релативно високи за работодавачот, додека работникот има релативно ниски примања, што ги охрабрува двете страни да не изјавуваат дел или цела договорена награда за работа.
Од друга страна, „преговарачката“ позиција на работодавачите е поголема во овие сектори, бидејќи, банално речено, полесно ги заменуваат вработените и затоа работниците често се согласуваат на сите услови што им се нудат од страв да не ја загубат работата. Сепак, не треба да се занемари дека некои од претходно споменатите сектори се исто така најголеми сектори, што ја зголемува веројатноста за компании кои не ја пријавуваат целосно работната сила, наведува Амар Нумановиќ, автор на студијата и експерт за јавна политика.
„Даночен морал“
Кога станува збор за стоки со кои неформално се тргува, преовладуваат цигари, облека, прехранбени производи и огревно дрво, пелети и јаглен. Според него, иницијаторот на сивата економија треба да се бара во економскиот и институционален контекст, а дури потоа во социјалните и културните фактори.
Дури и прашањето за „даночен морал“ првенствено е прашање на перцепција на контекстот во кој се наоѓаме - ако не сме задоволни од јавните услуги, ако не им веруваме на владите и не сме задоволни од политиките што ги водат, ако ние веруваме дека корупцијата во јавниот сектор е сеприсутна, ќе бидеме повеќе подготвени да прибегнеме кон активности во неформалната економија, односно ќе имаме помалку морална воздржаност и отпорност на ваквите практики “, смета Нумановиќ, цитирајќи ја акцизната политика за цигарите како пример.
Во Хрватска, според најновото истражување на Европската комисија, секое четврто формално вработено лице е подготвено да прими дел од платата „на рака“, ако тоа резултира со зголемување на вкупниот приход. Јосип Франиќ, истражувач на Институтот за јавни финансии во Загреб, ја нагласува ригидноста на пазарот на трудот, но и културниот и образовниот аспект на сивата економија како феномен на целиот регион.
„Иако непријавените активности во Хрватска најчесто се случуваат во градежништвото и услужните дејности, не постои сектор што е поштеден од овој облик на работа. Инциденцата и зачестеноста на непријавената работа се тесно поврзани со природата на самата работа и големината на компанијата во која се изведува. На пример, поради поголема флексибилност и можност за развој на посилни социјални врски, микро и малите компании имаат многу поголема веројатност да учествуваат во овие форми на измама.
Од друга страна, изразената активност на некои дејности (и тука се издвојуваат градежништвото и туризмот) создава поттик и за работниците и за работодавачите да остварат што поголем приход во ограничен временски период. Износот на готовина што циркулира во одреден состав, исто така, игра важна улога, иако треба да се напомене дека неодамнешните истражувања покажаа неверојатна иновација на Хрватите кога станува збор за стратегиите за повлекување готовина“, коментира Франиќ.
„Снаодливоста“ како едукативен метод
Тој, како и Нумановиќ, ги наведува феномените на подмитување, судир на интереси, наоѓање врски во бизнисот, „снаодливост“ и други форми на злоупотреба како составен и „симпатичен“ дел од наставната програма, што резултира со девијации во сите социо-економски области, кои како такви не се исклучок туку правило.
„Навистина, според некои проценки, реалната бруто додадена вредност на стоки и услуги произведени во Хрватска е дури 27 проценти повисока од официјалните бројки, додека во другите земји оваа бројка е малку поголема“, заклучи Франиќ, додавајќи дека времето на криза никогаш не е најсреќното време во борбата против неформалната економија со оглед на тоа што ваквите активности честопати им даваат спас на компаниите и поединците кои инаку би биле изведени пред ѕидот поради неповолната ситуација на пазарот.
Во Црна Гора, сивата економија има значително влијание врз конкурентноста на економијата и е најраспространета во услугите, земјоделството и трговијата.
„Сивата економија и неформалното работење се длабоко вкоренети во црногорскиот социјален и економски систем. Кога зборуваме за социолошкиот феномен, особено на овие простори, секако постои голем проблем и свеста на граѓаните за крајните последици од нивното купување од „познати продавачи“. За жал, сè додека не се постигнат „видливи“ резултати во однос на сивата економија, ќе има повеќе незаконски активности. За да се надмине тоа, потребно е Владата постојано да спроведува активности за ублажување на овој проблем. Покрај санкционирањето на оние кои работат во сивата зона, треба решително да се свртиме кон превентивни мерки што би ја прошириле базата на даночни обврзници и ќе ги охрабриме оние кои работат во сивата зона да работат регуларно“, вели Милан Драгиќ, извршен директор на Монтенегро бизнис алијанса.
Во Србија, Националната агенција за локален економски развој (НАЛЕД) презентираше истражување од март 2020 година, според кое најдоминантен облик на незаконска работа е вработување без договор и исплата на плата на рака. Од 100 динари стекнати со работа во сивата зона, 62 доаѓаат од непријавување на плати, а 38 динари од избегнување евидентирање на продажба на стоки и услуги, односно профит. паг/
