7 март 2024

Индекс - Загреб

Демографските проблеми стануваат еден од најголемите социо-економски предизвици на развиениот свет, а почетокот на 21 век во Европа беше обележан со обид да се решат овие проблеми со различни политики кои се обидоа да поттикнат демографска обнова, односно враќање на одржливо ниво на фертелитет (број на деца по жена) од 2,1 .

Многу работи се пробаа, од директни плаќања до даночни кредити до подобрување на инфраструктурата за одгледување деца (детски градинки), но резултатите се многу лоши. Штом бројот на родени деца по жена падне под стапката што обезбедува самоодржување на населението (2,1), се покажа дека е речиси невозможно да се врати, барем на долг рок.

Иако проблемот првично беше ограничен на богатите земји од Европа и неколку земји низ светот (Канада, Јапонија, Јужна Кореја, Австралија...), тој стана глобален. Денес, прениска стапка на фертилитет (под 2,1) по жена, освен во развиените земји од Европа, Северна Америка (Канада и САД) и Источна Азија (Јапонија, Јужна Кореја), имаат и најнаселените земји во светот, Кина и Индија.

Во целиот свет опаѓа бројот на раѓања без разлика на раса, вера и идеологија

Ситуацијата е алармантна и има контури на глобална криза. Веќе остарената ЕУ се бори да одржи стапка на фертилитет над 1,5 дете по жена, а само 15 отсто од вкупното население се на возраст од 0-14 години. Хрватска не го подобрува просекот на ЕУ бидејќи стапката на фертилитет во 2023 година беше 1,4, со учество на населението меѓу 0 и 14 години од 14 отсто.

Во малку поповолна ситуација се САД со стапка на фертилитет од 1,7 и учество на најмладата популација (0-14 години) од 18 проценти. Но, и неговите демографски показатели се влошуваат, бидејќи до пред неколку години беше блиску до стапката на фертилитет неопходна за самоодржување на населението (2,1).

Непријатно изненадување е Кина, чија стапка на фертилитет падна на само 1,2 деца по жена. Тој е еден од најмалите во светот, помал дури и од Јапонија (1,3), но подобар од Јужна Кореја (0,9). Севкупно, минатата година се родени едвај 9 милиони, 8,84 милиони помалку отколку во неодамнешната 2016 година. Уделот на населението на возраст од 0 до 14 години е сè уште релативно добар, 23 проценти, но многу брзо ќе се влоши.

Дури и Индија, земја практично синоним за пренатрупаност и експлозија на населението, падна на помалку од самоодржлива стапка на фертилитет. Секое четврто лице е на возраст од 0 до 14 години, но падот на стапката на фертилитет од 3,5 на крајот на минатиот век на сегашните 2 сугерира дека е само прашање на време кога ќе стане послична на Европа, Јапонија. и САД.

До крајот на векот, вкупниот број луѓе на Земјата ќе почне да опаѓа

Се наближува годината кога неколку земји и територии ќе имаат стапка на фертилитет пониска од онаа неопходна за самоодржување на населението (2.1). Таква година треба да се случи до крајот на оваа деценија, а до 2050 година можеме да ја очекуваме првата година во која светската стапка на фертилитет ќе биде пониска од онаа неопходна за самоодржување на светската популација. Тогаш, пред крајот на векот, повеќе луѓе ќе умираат годишно отколку што ќе се раѓаат.

Единствен континент кој ја подобрува демографската слика на светот е Африка. „Џебови“ има и на другите континенти, како Централна Азија заедно со Авганистан, Монголија и Пакистан, Блискиот Исток (без Турција и Иран), неколку јужноамерикански земји и дел од Централна Америка, но Африка убедливо води во сите демографски параметри.

Според стапката на фертилитет и уделот на населението на возраст меѓу 0 и 14 години, на Африка и нема еднаква. Од друга страна, некои земји кои во претходните децении беа познати по својата експлозивна демографска експанзија одамна престанаа да бидат такви.

На пример, Иран со стапка на фертилитет од 1,7 е уште полош од неколку земји во Европа, а во првата половина на 90-тите стапката на фертилитет беше помеѓу 3,9 и 4. 80-тите беа уште поинтензивни, помеѓу 5 и 6 деца по жена . Турција е уште еден пример за муслиманска земја која се најде во иста ситуација како христијанска Европа, со само 1,9 деца по жена.

Бангладеш, една од најгусто населените земји во светот, со години нема доволно деца за самоодржливост на населението (1,9 деца по жена). Бразил, Чиле, Уругвај, Колумбија и Мексико сè повеќе демографски личат на САД и ЕУ.

Оние кои живеат подобро имаат помалку деца

Парадоксот на демографијата е дека со развојот и растот на богатството, луѓето имаат сè помалку деца. Ова е очигледно од фактот што деловите од светот кои сè уште имаат проблем со глад и неухранетост (Африка, Централна Азија) имаат најмногу деца и најбрз раст на населението.

Правилото е дека како што земјите стануваат релативно побогати, тие стануваат постари, т.е. со поголем удел на старото население и помал дел од младите. Една од причините за тоа е зголемувањето на просечниот животен век, но уште повеќе драстичниот пад на бројот на раѓања.

Се наметнува заклучок, кој лесно може да се извлече од податоците, дека колку населението е побогато и пообразовано, толку помалку деца има. Дури и во богатите земји, кривата на плодност според образованието и богатството на мајката има облик L, односно посиромашните и помалку образованите жени имаат повеќе деца.

Постојат индикации дека оваа законитост се менува во некои земји, односно дека кривата L станува крива U. Тоа значи дека бројот на деца по жена е најголем кај сиромашните, потоа паѓа кај среднобогатите и повторно се зголемува кај многу богатите. Но, сè уште нема доволно докази за да се зборува за нов демографски тренд.

Најмногу се раѓа на континентот кој гладува и постојано е во војна

Во богатите земји, стапката на фертилитет е 1,5 дете по жена, а учеството на населението меѓу 0 и 14 години е 15 проценти. Во средно развиените земји, стапката на фертилитет е 2,4 деца по жена, а уделот на населението помеѓу 0 и 15 години е 27 проценти.

Во најсиромашните земји во светот, стапката на фертилитет е 3,9, во екстремни случаи повеќе од 6 деца по жена. Уделот на населението меѓу 0 и 14 години е 38 проценти. Се работи речиси исклучиво за земјите од Африка.

Отпрвин, се чини чудно што континентот кој има проблеми со периодични епидемии на глад и општа неухранетост, а ситуацијата во овој поглед е дури и влошена од 2015 година, има најдобри демографски резултати. Всушност, практично нема ништо со кое Африка би можела да се издвои како добар пример во однос на социо-економските показатели.

Најкорумпиран континент, со најмалку земји кои дури може да се опишат како демократии, постојани воени конфликти (моментално најмногу во историјата во ист момент, над 35), неконтролирани болести кои се искоренети или ставени под контрола во остатокот од светот, како и најдепресивен континент (и според анкетите одговори за задоволството од животот и според пресметките на материјалните фактори).

Тоа е особено тешко за жените во Африка. Во Западна и Централна Африка, каде просечната плодност е 4,8 деца по жена, повеќе од 40 проценти од раѓањата се одвиваат без помош од здравствен работник, 45 проценти од жените немаат влијание врз изборот на сексуален партнер (брачен или вонбрачен ), а секоја трета жена се мажи пред да наполни 18 години.

Но токму затоа што жените немаат избор, затоа што се необразовани и немаат други можности во животот, затоа што не ги прашуваат дали сакаат да забременат, а планирањето на семејството не постои, раѓањето деца е единственото нешто што можат и им е дозволено да прават. Без разлика на сиромаштија, глад и беда.

Демографската катастрофа стана глобална

Никој во светот сè уште не нашол начин да излезе од „демографската дупка“ откако државата ќе падне во неа. Некои земји постигнаа одредени резултати, иако не доволни за да се вратат на стапката на фертилитет од 2,1 дете по жена што би обезбедило самоодржување на населението.

На пример, сегашната стапка на фертилитет во Данска од 1,7 е повисока отколку во 80-тите кога беше намалена на 1,4. До крајот на 90-тите, Чешка падна на 1,2 деца по жена, а сега е на респектабилни 1,7 за Европа. Слични резултати постигнаа Романија и Словенија.

Но, сè уште никој не ја вратил стапката на фертилитет на 2,1 и повеќе на долг рок, што е неопходно за самоодржување на вкупното население, иако се испробани различни политики. Демографската катастрофа повеќе не е ограничена само на Европа и САД, таа стана глобален проблем.

Импликациите за иднината се алармантни. Стареењето на населението не е добро за економскиот раст затоа што постарите лица се помалку склони да инвестираат и трошат во споредба со луѓето во 30-тите и 40-тите години. Стареењето на населението, исто така, води до побавна стапка на иновации, кога ќе се прилагоди за сите други фактори.

Демографската катастрофа е проблем со кој наскоро ќе треба да се соочат не само Хрватска и ЕУ, туку и поголемиот дел од светот. Кина стана нагло свесна за ова кога нејзиниот вкупен број на раѓања се преполови за само седум години. Од тоа како ќе се реши овој проблем ќе зависи иднината на целиот свет. ссм/