25 maj 2023

Al Xhezira Ballkans

Ndërsa Turqia përgatitet për raundin e dytë të zgjedhjeve presidenciale të dielën, më 28 maj, midis presidentit aktual Rexhep Taip Erdogan dhe kundërshtarit të tij Kemal Kiliçdarogllu, mediat globale po paralajmërojnë për një rënie në tregun e brendshëm dhe për "skenarët e vështirë" që do të vijnë nëse politika aktuale vazhdon.

Erdogani kryesoi në raundin e parë me 49.5 për qind të votave, krahasuar me 44.9 për qind të Kiliçdarogllut, duke shkaktuar zhgënjim në qarqet perëndimore.

E gjithë kjo u pasqyrua në raportimet në mediat e tyre.

Erdogani, në një intervistë me CNN-in të enjten e kaluar, konfirmoi se "nëse ai fiton raundin e dytë, ai do të vazhdojë me politikën jokonvencionale të uljes së normave të interesit për të ulur inflacionin e lartë".

Në vijim po paraqesim një pasqyrë të treguesve që shkaktojnë shqetësim në Perëndim për fitoren e Erdoganit, arsyet e shqetësimit perëndimor për vizionin e tij jokonvencional ekonomik, pikat e forta dhe të dobëta të këtij vizioni dhe çfarë ka arritur Partia e tij për Drejtësi dhe Zhvillim (AKP) që nga viti 2002.

A kanë frikë investitorët dhe tregjet financiare nga fitorja e Erdoganit?

Që nga shpallja e raundit të dytë të zgjedhjeve, në mediat botërore filluan të qarkullojnë informacione se ata "paralajmëruan rikthimin në menaxhimin e mëparshëm ekonomik dhe vazhdimin e politikës ekonomike të Erdoganit", pasi pritej që disa prej tyre do të braktiseshin me fitorja e Kiliçdarogllut.

Xhon Harrison, drejtor menaxhues i studimeve për tregjet në zhvillim në firmën bankare private TS Lombard, thotë se "politikat e Erdoganit e kanë bërë Turqinë pothuajse jo tërheqëse për investime."

Agjencia e vlerësimit të kredisë “Fiç” paralajmëroi gjithashtu se pasiguria politike dhe ekonomike do të vazhdojë të paktën deri në raundin e dytë.

Nisur nga vlerësimi aktual i vendit B/Negativ, Agjencia vuri në dukje që fokusi pas zgjedhjeve do të jetë nëse politikat e ardhshme do të jenë më të besueshme dhe konsistente.

Pse Perëndimi ka frikë nga vizioni ekonomik jokonvencional i Erdoganit?

Abdullmutalip Arpa, një ekspert ekonomik dhe drejtues i Departamentit të Ekonomisë në Universitetin Sabahatin Zaim në Stamboll, beson se Erdogani dhe Perëndimi kanë arritur një pikë kthese pas përpjekjes së dështuar të grushtit të shtetit në vitin 2016.

Arpa beson se "politika e Erdoganit ishte më parë në përputhje me vizionin perëndimor dhe investimet rrodhën si rezultat i stabilitetit politik në periudhën midis 2002 dhe 2016, gjë që reflektoi stabilitetin ekonomik".

“Megjithatë, pas vitit 2016, veçanërisht pas marrjes së presidencës në vitin 2018, Erdogan u përpoq të arrijë pavarësinë e ekonomisë turke duke rritur prodhimin vendas dhe, rrjedhimisht, duke rritur eksportet dhe duke ulur importet dhe nevojën për valuta të huaja.

“Kjo është në kundërshtim me interesat e Perëndimit, i cili dëshiron që Turqia të mbetet e varur prej tyre duke ndjekur politikat (tradicionale) të rritjes së importeve në raport me eksportet (dhe në këtë mënyrë duke ulur prodhimin), duke u mbështetur në monedhat e huaja dhe duke rritur normat e interesit për të ruajtur vlerën e lirës”, thotë Arpa.

Forca dhe dobësitë e performancës ekonomike të Turqisë gjatë pesë viteve të fundit?

Që nga mesi i vitit 2018, duke shënuar fillimin e një rënie të mprehtë të vlerës së lirës turke kundrejt valutave të huaja, Turqia po përballet me një krizë ekonomike që është përkeqësuar gjatë tre viteve të fundit, pas efekteve të pandemisë së koronavirusit, pushtimit rus të Ukrainës dhe dëmet nga tërmeti që goditi vendin në shkurt.

Interesi, monedha dhe inflacioni

Sipas Bankës Botërore, Turqia ka vuajtur nga "mungesa e stabilitetit makro-financiar që nga viti 2018 dhe një normë e lartë inflacioni", prandaj çmimet po rriten dhe fuqia blerëse e lirës po bie.

Lira turke ka rënë ditët e fundit në një “rekord të ulët” prej 19.80 kundrejt dollarit.

Monedha ka humbur 44 për qind të vlerës së saj në vitin 2021 dhe 30 për qind në vitin 2022 në dritën e uljes së normave të interesit pavarësisht inflacionit të lartë si pjesë e strategjisë jokonvencionale të Erdoganit.

Nga ana tjetër, Erdogani në fjalimet e tij i cilëson normat e interesit, kursin e lirës dhe inflacionin si një “trekëndësh të keq” dhe thekson se të gjithë “në vend dhe jashtë saj e panë që Turqia nuk do t'i nënshtrohet këtij trekëndëshi”.

Sipas Bankës Qendrore të Turqisë, norma e inflacionit muajin e kaluar arriti në 45.48 për qind, norma e interesit 8.50 për qind dhe tre ditë para raundit të dytë zgjedhor është planifikuar të mbahet një takim për normat e interesit.

Arpa ia atribuoi rënien e lirës paqëndrueshmërisë politike dhe ekonomike dhe kthimin me blerjen e valutave të huaja, ndërsa rritjen e inflacionit ia atribuoi faturave të shtrenjta të importit të energjisë (për të plotësuar 95 për qind të nevojave aktuale të vendit), veçanërisht gjatë pandemisë së koronës.

Debitë dhe rezervat valutore

Tre ditë pas raundit të parë të zgjedhjeve, stoqet e bankave dhe obligacionet qeveritare të shprehura në dollarë ranë dhe kostoja e sigurimit të borxhit turk ndaj falimentimit u rrit, duke pasur parasysh uljen e vlerësimit të kreditit të vendit dhe deficitin e llogarisë vijuese të Turqisë.

Rezervat valutore ranë gjithashtu në një rekord të ulët në javën para zgjedhjeve, duke arritur në 60.8 miliardë dollarë.

Sa i përket çështjes së borxhit, eksperti turk pret që qeveria e ardhshme e Erdoganit të miratojë një politikë shtrënguese për ta trajtuar atë, duke theksuar se stabiliteti politik në periudhën e ardhshme do të lejojë që investimet të bëhen për t'u shlyer.

Arpa ia atribuoi rënien e rezervave, shpenzimeve të qeverisë dhe përballjes së krizave që kanë goditur vendin, nga koronavirusi te tërmetet, së bashku me përpjekjet e Bankës Qendrore të Turqisë për të mbështetur lirën dhe për të stabilizuar kursin e këmbimit.

Shkalla e rritjes dhe papunësia

Sipas Byrosë Turke të Statistikave, ekonomia e brendshme u rrit me 5.6 për qind në vitin 2022, duke tejkaluar pritshmëritë.

Në të kundërt, rritja u ngadalësua në 3.5 për qind në tremujorin e fundit të vitit të kaluar.

“Ritmet e rritjes në përgjithësi janë në rritje dhe ekonomia turke po rimëkëmbet dhe karakterizohet nga cilësia e lartë, diversiteti i prodhimit, përdorimi i teknologjive moderne, numri i madh i të rinjve dhe cilësia e zejtarëve. Ndaj ka një tendencë që tregu turk të jetë alternativë ndaj tregut kinez”, tha Arpa.

Teksa opozita akuzon qeverinë për “dështim të luftimit të papunësisë”, Arpa shpjegon se ajo “ka arritur në dhjetë për qind, sipas të dhënave të fundit në muajin mars, por çdo ditë ofrohen edhe mijëra vende pune”.

Si do të përballet qeveria me këto probleme?

Sipas mendimit të ekspertit turk, Qeveria ka miratuar tri masa për përballimin e krizave.

Në fund të vitit 2021 është e mundur hapja e një llogarie për “Depozitat e Lirës Turke të mbrojtura nga luhatjet e kursit të këmbimit”.

Kjo siguron që mbajtësi i një depozite në lira të mos bjerë viktimë e luhatjeve të kursit të këmbimit dhe të marrë interes të raportuar, me diferencën e çmimit në dollarë midis kohës së pagesës dhe kohës së pagesës, duke intensifikuar shpikjet e burimeve të energjisë në për të reduktuar varësinë nga importet e tyre.

Erdogan tashmë ka njoftuar së fundmi se vendi i tij ka zbuluar një depozitë gazi natyror në Detin e Zi, naftë në rajonin Gabar të provincës Sirnak dhe hapjen e fushave të mëdha të energjisë diellore në provincën Konja.

Rritja e rregullt e pagës minimale në sektorin publik dhe privat dhe korrikun e ardhshëm rritja e pagës për punonjësit e sektorit publik do të arrijë në 45 për qind, siç paralajmëroi Erdogan, ndërsa do të arrijë në minimum 15 mijë lira nëse ai fiton, pra më e ulët se norma e pritur e inflacionit në atë kohë, por si qytetar nuk do të ishte viktimë.

Çfarë rezultatesh ka arritur AKP-ja që nga viti 2002?

Sipas Bankës Botërore, Turqia renditet e 19-ta ndër ekonomitë më të mëdha në botë, me një prodhim të brendshëm bruto (PBB) prej 906 miliardë dollarësh.

Turqia, një anëtare e Grupit 20, zbatoi reforma ambicioze dhe gëzoi ritme të larta rritjeje midis 2006 dhe 2017, duke e shtyrë vendin drejt niveleve të të ardhurave mbi mesataren dhe duke ulur varfërinë.

Nga ana tjetër, Arpa theksoi se niveli i të ardhurave të qytetarëve në Turqi para vitit 2002 ishte modest, por PBB-ja për frymë u rrit nga 3641 dollarë në atë kohë në 9661 dollarë në vitin 2021.